ทำไมสีย้อมธรรมชาติส่วนใหญ่ติดสีไม่ทน หรือไม่ทนซัก?

สีย้อมธรรมชาติ (Natural Dye) เป็นที่นิยมมากขึ้นในงานหัตถกรรม งานแฟชั่น และผลิตภัณฑ์รักษ์โลก เพราะให้โทนสีอ่อนนุ่ม ดูอบอุ่น สวยงามแบบเป็นเอกลักษณ์ แต่ปัญหาที่หลายคนพบเหมือนกันคือ สีไม่ทนซัก สีซีดเร็ว หรือสีดรอปลงอย่างเห็นได้ชัด ไม่ว่าจะย้อมผ้าฝ้าย ผ้าไหม หรือเส้นใยอื่น ๆ

สาเหตุหลักที่ทำให้สีย้อมธรรมชาติ “ติดไม่ทน” มีหลายปัจจัย ดังนี้

1. ขาดสารช่วยติดสี (Mordant) หรือใช้ไม่ถูกต้อง

สีย้อมธรรมชาติหลายชนิด “ไม่สามารถเกาะเส้นใยผ้าได้เอง” จำเป็นต้องใช้สารช่วยยึดติด หรือที่เรียกว่า Mordant (มอดแดนต์) เพื่อทำหน้าที่ “เชื่อม” ระหว่างโมเลกุลสีและเส้นใยผ้า

Mordant ยอดนิยม ได้แก่

• สารส้ม (Potassium Aluminum Sulfate)
  – ช่วยให้สีใส นุ่ม และติดผ้าฝ้ายได้ดี

• สนิมเหล็ก (Iron / Ferric)
  – ทำให้สีเข้มขึ้น เปลี่ยนโทนให้หม่นลง และช่วยให้ติดทนขึ้น

• ปูนขาว / ด่างจากขี้เถ้า / น้ำปูนใส
  – ช่วยปรับสภาพ pH ให้เส้นใยเปิดเพื่อรับสี

• แทนนินธรรมชาติ เช่น เปลือกไม้ ใบชา ฝักส้มป่อย
  – ช่วยเพิ่มความสามารถในการจับตัวกับโมเลกุลของสี

ปัญหาที่มักเกิดขึ้น

• ใช้ปริมาณสารยึดติดไม่พอ

• ใช้ไม่ตรงกับชนิดของสี

• ไม่แช่ผ้าใน Mordant นานพอ

• ไม่ล้างสารตกค้าง ทำให้สีเปลี่ยนโทน

ผลลัพธ์

สี “เกาะไม่แน่น” หลุดง่ายเมื่อซักหรือโดนแสงแดด

2. โครงสร้างทางเคมีของสีธรรมชาติไม่เสถียร

หลายคนอาจไม่รู้ว่า โมเลกุลของสีธรรมชาติส่วนใหญ่มีขนาดเล็กและสลายตัวง่าย เมื่อเจอปัจจัยบางอย่าง เช่น

2.1 ไม่ทนต่อแสง

แสงแดดทำให้โมเลกุลสีแตกออก เกิดการซีดหรือเปลี่ยนโทน

2.2 ไม่ทนต่อน้ำและการซัก

สีธรรมชาติหลายชนิด “ละลายน้ำได้เอง” เช่น สีจากใบไม้ ดอกไม้ ผลไม้สีอ่อน
ทำให้เมื่อซัก สีถูกชะล้างออกง่าย

2.3 ไม่ทนต่อความร้อน

เหตุการณ์ที่พบได้คือ

• น้ำย้อมร้อนเกินไป

• ใช้ความร้อนสูงขณะอบผ้า
  ส่งผลให้สีบางกลุ่มเสื่อมสภาพเร็ว

2.4 ไม่ทนต่อค่า pH ที่เปลี่ยนไป

บางสีเมื่อเจอกรดหรือด่างในผงซักฟอก จะเปลี่ยนสีหรือซีดลง

3. ชนิดของเส้นใยผ้ามีผลต่อการติดสีโดยตรง

สีย้อมธรรมชาติ “เข้ากับผ้าบางประเภทได้ดีกว่า” ซึ่งเกี่ยวกับโครงสร้างเส้นใย

3.1 ผ้าที่รับสีได้ดี

✔ ฝ้าย (Cotton)
✔ ผ้าไหม (Silk)
✔ ผ้าลินิน
✔ ผ้าเฮมพ์

เพราะเป็นเส้นใยธรรมชาติที่มีรูพรุนและสามารถจับโมเลกุลสีได้ดี

3.2 ผ้าที่รับสีได้ไม่ดี

✘ โพลีเอสเตอร์ (Polyester)
✘ ไนลอน
✘ ผ้าใยสังเคราะห์ผสม

โครงสร้างเส้นใยไม่เปิดรับสี และมีความลื่น ทำให้สีไม่เกาะ

3.3 แม้เป็นผ้าธรรมชาติ ถ้าไม่เตรียมผ้าก่อนย้อม ก็มีปัญหา

ผ้ามักมี

• แป้งรองพื้นผ้า

• ซิลิโคน

• คราบน้ำมัน

• คราบฝุ่น

หากไม่ซักล้างก่อนย้อม (Scouring) สีจะติดแค่ผิว ไม่ซึมเข้าสู่เส้นใย ผลคือ “ซีดง่ายมาก”

4. กระบวนการย้อมไม่ถูกต้อง

แม้ใช้สีดี ใช้ผ้าที่เหมาะสม หากกระบวนการผิดเพียงเล็กน้อย สีอาจไม่ติด หรือซีดเร็วเช่นกัน

ความผิดพลาดที่พบบ่อย

4.1 เวลาย้อมสั้นเกินไป

ผ้าไม่มีเวลาซึมสีเข้าเส้นใยเพียงพอ

4.2 น้ำย้อมอ่อนเกิน

น้ำย้อมที่เจือจางเกินไป ทำให้สีไม่เกาะแน่น

4.3 อุณหภูมิไม่เหมาะสม

• ร้อนเกินไป = สีเสื่อม

• เย็นเกินไป = สีไม่ซึม

4.4 ไม่พักให้สีเซ็ตตัวหลังย้อม

หลังย้อมต้องพักผ้าให้สีเกาะแน่นก่อนล้าง
ถ้าล้างเร็วเกินไป สีจะหลุดออก

4.5 กวนผ้าตลอดเวลา

ทำให้ผ้าถูสีหลุดแทนที่จะซึมเข้า

5. วิธีแก้ไขให้ “สีย้อมธรรมชาติ” ติดทนมากขึ้น

ทำตามขั้นตอนนี้ สีย้อมธรรมชาติจะติดดีขึ้นอย่างเห็นได้ชัด

5.1 ใช้ Mordant ให้เหมาะกับชนิดของสีและผ้า

• สารส้ม → ให้สีใส สด

• เหล็ก → ให้สีเข้มและติดทน

• แทนนิน → เพิ่มความเหนียวของเส้นใย ทำให้เกาะสีดีขึ้น

• ด่าง/น้ำปูนใส → เปิดเส้นใยให้รับสีมากขึ้น

ควรทดลองสัดส่วนที่เหมาะสมกับวัตถุดิบแต่ละชนิด

5.2 เตรียมผ้าให้สะอาดก่อนย้อม (Scouring)

ขั้นตอนสำคัญที่สุดในงานย้อมธรรมชาติ

ทำอย่างไร?

• ต้มผ้ากับโซดาแอชหรือสบู่อ่อน

• ล้างคราบแป้ง ซิลิโคน และน้ำมันออก

• ผ้าที่สะอาดจะดูดซึมสีได้ลึกและเกาะนานกว่า

5.3 ย้อมซ้ำหลายรอบเพื่อเพิ่มความลึกของสี

แทนที่จะย้อมครั้งเดียวเข้มมาก
ให้ใช้เทคนิค “ย้อมหลายรอบ (Layer Dyeing)” เช่น

1. ย้อมรอบแรก → สีติดชั้นแรก

2. พักผ้าให้สีเซ็ต

3. ย้อมรอบสอง → เพิ่มความลึก

4. พักอีกครั้ง

5. ย้อมรอบสาม → สีแน่นที่สุด

วิธีนี้ทำให้โมเลกุลสีเกาะสะสมเป็นชั้น ๆ
จึงติดทนนานกว่าแบบย้อมครั้งเดียว

5.4 ตากในที่ร่มแทนการตากแดดจัด

แดดทำลายสีธรรมชาติอย่างรวดเร็ว
ควรตากในที่ร่ม มีลมโกรก จะช่วยให้สีคงสภาพนานขึ้น

5.5 ใช้น้ำสบู่อ่อนๆ และซักด้วยมือ

หลีกเลี่ยง:

• ผงซักฟอกแรง

• น้ำยาขจัดคราบ

• การซักเครื่อง

• การขยี้ผ้าแรง ๆ

ควรซักด้วยสบู่อ่อน–น้ำเย็น เพื่อถนอมสี

สรุป

สีย้อมธรรมชาติ “ติดไม่ทน” เกิดจากหลายปัจจัย ตั้งแต่โครงสร้างสี ความพร้อมของผ้า ขั้นตอนย้อม และการดูแลหลังย้อม แต่เมื่อเข้าใจปัจจัยทั้งหมดและแก้ไขอย่างถูกต้อง เช่น เตรียมผ้าให้สะอาด ใช้สารยึดติดที่เหมาะสม ย้อมหลายรอบ และหลีกเลี่ยงการซักรุนแรง ก็จะทำให้สีย้อมธรรมชาติติดทนขึ้นหลายเท่า และได้งานผ้าที่สวยเป็นธรรมชาติแบบยั่งยืน